Kimyasal madde derken, doğal halde bulunan, üretilen, bir işlem sırasında kullanılan ya da atıklar dahil olmak üzere ortaya çıkan her türlü element, bileşik veya karışımlar ifade edilmektedir.

İşletmeler, faaliyet alanları itibariyle kimyasal maddelerle çalışmak zorunda ise aşağıda sayılan durumlardan sorumludurlar:

• Çalışanların kimyasal maddelere maruziyetini önlemek
• Bunu sağlayamadıkları takdirde kimyasal maruziyeti en aza indirmek
• Çalışanların kimyasal maddelerin tehlikelerinden korunması amacı ile gerekli her türlü önlemi almak

İşletmeler, çalışma ortamında tehlikeli kimyasal madde olup olmadığını tespit etmek ve bulunması durumunda çalışanların sağlık ve güvenliği açısından olumsuz etkilerini belirlemek amacı ile bir risk değerlendirmesi çalışması yapmak zorundadırlar. Bu çalışmanın esasları 2012 yılında Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından yayınlanan İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Değerlendirmesi Yönetmeliği’nde yer almaktadır.

Bu risk değerlendirme çalışmasında şu sayılan noktalar özellikle dikkate alınmalıdır:

• Kimyasal maddenin sağlık ve güvenlik bakımından ne gibi tehlike ve zararlar yarattığı
• Üretici firma, ithalatçı firma veya satıcı firmalardan temin edilecek malzeme güvenlik bilgileri
• Kimyasal maddelerin maruziyet türü, seviyesi ve süresi
• Kimyasal maddenin miktarı, kullanma koşulları ve ne sıklıkta kullanıldığı
• Yönetmelik eklerinde yer alan mesleki maruziyet sınır değerleri ve biyolojik sınır değerleri
• Alınan ve alınması gereken önlemlerin etkileri
• Daha önce yapılmış sağlık gözetimleri varsa, bunların sonuçları
• İşletmede birden fazla kimyasal madde kullanılıyorsa, bu maddelerin birbirlerini ne derece etkiledikleri

Kimyasal Maruziyet Bakımından Alınması Gereken Önlemler

Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından 2013 yılında Kimyasal Maddelerle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik çıkarılmıştır. Bu yöntemleğin hedefi, çalışanların sağlıklarının korunmasıdır. Yönetmelik ile, işletmelerde bulunan, kullanılan ya da bir şekilde işlem gören kimyasal maddelerin olumsuz etkilerinden kaynaklanan risklerden çalışanların korunması amaçlanmaktadır. Bu riskler mevcut durumda olabilir veya ileride ortaya çıkma ihtimali bulunabilir. Bütün bu risklerden çalışanlar sağlığını korumak ve daha güvenli bir çalışma ortamı sağlamak için işletmelerin sağlaması gereken asgari koşullar söz konusu yönetmelikte yer almaktadır.

Bu yönetmelik hazırlanırken, Avrupa Parlamentosu ve Konseyi tarafından yayınlanan şu direktifler esas alınmıştır:

• 1998 yılında çıkarılan 1998/24/EC sayılı direktif
• 1991 yılında çıkarılan 1991/322/EEC sayılı direktif
• 2000 yılında çıkarılan 2000/39/EC sayılı direktif
• 2006 yılında çıkarılan 2006/15/EC sayılı direktif
• 2009 yılında çıkarılan 2009/161/EU sayılı direktif

Tehlikeli kimyasal maddelerle çalışma ve kimyasal maruziyetin önlenmesine yönelik alınması gereken önlemler, söz konusu yönetmelikte yer almaktadır. Buna göre tehlikeli kimyasal maddeler ile yapılan çalışmalarda çalışanların sağlık ve güvenliğini sağlamak amacı ile, olası risklerin ortadan kaldırılması veya en düşük seviyeye çekilmesi için şu önlemlerin alınması gerekmektedir:

• İşletmede faaliyetlere ve iş akışına uygun düzenlemeler yapmak
• Tehlikeli kimyasal maddelerle çalışmaları çok az sayıda çalışan ile yapmak
• Çalışanların maruz kalacakları kimyasal madde miktarını ve maruziyet süresini en düşük seviyede tutmak
• İşletmede kullanılması gereken kimyasal madde miktarını en düşük seviyede tutmak
• İşletmede çalışma ortamını ve çevresini her zaman temiz ve düzenli tutmak
• Çalışanların kişisel temizliklerini yapacakları uygun ve yeterli koşullar sağlamak
• Tehlikeli kimyasal maddelerin, işletme içinde işlenmesi, kullanılması, taşınması ve depolanması için en uygun koşulları sağlamak
• İkame yöntemi kullanmak ve bu şekilde çalışanların maruziyetini düşürmek (yani tehlikeli kimyasal maddeler yerine başka maddeler kullanmak ve çalışanların sağlık ve güvenliği tehlikeye atmamak)
• Teknolojik gelişmeleri takip ederek yeni yöntemler ve yeni makine, malzeme ve ekipmanlar kullanımak
• Riskleri kaynağında önlemek için toplu koruma önlemleri uygulamak
• Risklerin önlenemediği noktalarda kişisel korunma yöntemleri uygulamak
• Alınan önlemlerin etkinliğini sağlamak için yeterli kontrol, denetim ve gözetimler yapmak

İşletmeler, çalışanların sağlık ve güvenliği bakımından riskli kimyasal maddelerin ölçüm ve analizlerinin sürekli yapılmasını sağlamak zorundadır. Çalışanların kimyasal maddelere maruziyetini etkileyen yeni durumlar ortaya çıktığı zaman, bu ölçümlerin tekrarlanması gerekmektedir.

Akredite olmuş test ve muayene kuruluşları tarafından gerçekleştirilen bu test ve ölçümlerde, Kimyasal Maddelerle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik eklerinde açıklanan mesleki maruziyet sınır değerleri dikkate alınmaktadır (Ek 1). Söz konusu yönetmelik ekinde ayrıca kullanımı yasak olan kimyasal maddeler ile yapılması yasaklanan işler de açıklanmıştır (Ek 3).

Yönetmelikte maruziyet sınır değerleri iki farklı bazda belirlenmiştir.

• 8 saatlik süre için ölçülen veya hesaplanan zaman ağırlıklı ortalama
• Başka bir süre belirtilmedikçe, 15 dakikalık süre için aşılmaması gereken maruziyet üst sınır değeri

İşletmeler yükümlülüklerini yerine getirirken, elde edilen ölçüm sonuçlarını göz önünde tutmak zorundadır. Mesleki maruziyet sınır değerleri aşılmışsa, mutlaka işletmede koruyucu ve önleyici tedbirler alınmak zorundadır. Bu nedenle kimyasal maruziyet ölçüm ve testlerinin yaptırılması gerekmektedir. Kısaca işletme binası, çalışma ortamı ve kullanılan makine ve ekipmanlar sürekli kontrol altında olmak zorundadır.

Kimyasal maddelerle çalışan işletmeler açısından kimya sektörü sınıflandırılacak olursa şunlar sayılabilir:

• Organik ve inorganik kimyasal maddeler
• Plastikler, elyaflar, sentetik reçineler
• İlaçlar ve farmösatik kimya maddeleri
• Temizleme, yıkama, parlatma ve parfümeri maddeleri
• Boyalar, vernikler, emaye boyalar ve laklar
• Tarımda kullanılan kimyasal maddeler
• Çeşitli kimyasal ürünler
• Petrol ürünleri

Bütün kimyasal maddeler, belli bir yoldan ve belli bir miktarda canlı organizmalara girdiği takdirde zararlı etkiler meydana getirmektedir. Vücuda alınan kimyasal maddelerin yaratacağı etkinin şiddeti, miktarı ile orantılıdır.

Sağlık ve beslenme amaçlı kullanılan kimyasal maddeler belki yaşam kalitesini arttırmaktadır, ancak yukarıda sayılan alanlarda çalışanlar ve çevre koşulları bakımında zararlı oldukları da bir gerçektir. Bütün kimyasal maddeler aynı ölçüde zararlı değildir. Ayrıca bunların zararlı etkileri saadece kendi özellikleri ile de sınırlı değildir. Kimyasal maddeler birçok yönden zararlı etki gösterebilir. Ancak aynı şekilde ve aynı sürede etkisini göstermeyebilirler. Kimyasal maddelerin etkileri, tamamen kullanım ve saklama koşullarına bağlıdır.